Behistun Yazıtları

Behistun Yazıtları, İran’ın Kermanshah bölgesindeki Behistun (Bisitun) Kayalığı’nda bulunan ve MÖ 6. yüzyılda Pers Kralı I. Darius tarafından yaptırılmış olan, üç farklı dilde yazılmış bir kitabeler topluluğudur. Bu yazıt, Pers İmparatorluğu’nun erken dönem tarihini anlamada büyük bir öneme sahiptir ve 19. yüzyılda çevirisinin yapılması, Mezopotamya’daki antik dillerin deşifre edilmesini sağlamıştır.

Bu makalede Behistun Yazıtları’nın tarihsel önemi, içeriği, keşfi, dilbilimsel önemi ve günümüzdeki durumu ele alınacaktır.

Behistun Yazıtları’nın Tarihsel Arka Planı

Behistun Yazıtları, MÖ 521-486 yılları arasında hüküm süren I. Darius’un emriyle, İran’ın batısında bulunan Behistun Dağı’nın kayalık yüzeyine kazınmıştır. Bu yazıtlar, I. Darius’un Pers tahtına çıkışını, isyanları nasıl bastırdığını ve imparatorluğunu nasıl genişlettiğini anlatan bir propaganda metni olarak kabul edilir.

I. Darius, Pers İmparatorluğu’nun kurucusu Büyük Kiros’un (Cyrus the Great) ölümünden sonra taht mücadelesi içinde zorlu bir süreçten geçti. Tahta çıktığında, imparatorluğun birçok yerinde isyanlar patlak verdi. Behistun Yazıtları, bu isyanların bastırılmasını detaylı bir şekilde anlatmaktadır.

Behistun Yazıtları’nın İçeriği

Yazıtlar üç farklı dilde yazılmıştır:

• Eski Farsça
• Elamca
• Akadca (Babylonca)

Bu dillerin kullanılması, Pers İmparatorluğu’nun çok dilli ve çok kültürlü yapısını gözler önüne sermektedir.

 Metnin Bölümleri

Behistun Yazıtları şu temel bölümlerden oluşur:

1️⃣ I. Darius’un Tahta Çıkışı

• Gaumata isimli bir sahtekarın, öldürülen Pers kralı Bardiya’nın kimliğine büründüğü ve tahtı gasp ettiği anlatılır.
• Darius’un bu sahtekarı öldürerek Pers tahtını ele geçirdiği vurgulanır.

2️⃣ İsyanların Bastırılması

• Pers İmparatorluğu’nun çeşitli bölgelerinde çıkan isyanlar ve Darius’un bunları nasıl bastırdığı detaylı bir şekilde anlatılır.
• Babil, Elam, Medya, Part, Mısır ve diğer bölgelerdeki isyan liderlerinin adları ve nasıl yenildikleri belirtilir.

3️⃣ Krallığın Yönetimi ve Tanrı Ahura Mazda’nın Rolü

• Darius, yönetimini Ahura Mazda’nın (Zerdüştlüğün en büyük tanrısı) desteği ile sürdürdüğünü vurgular.
• Ahura Mazda’ya inancının, başarılarının temel sebebi olduğu belirtilir.

4️⃣ Yazıtın Yazılma Amacı

• Darius, yazıtın gelecekteki Pers krallarına bir rehber olmasını amaçlamıştır.
• Yazıt, imparatorluğun gücünü ve Darius’un meşruiyetini göstermek için bir propaganda aracı olarak kullanılmıştır.

Behistun Yazıtları’nın Keşfi ve Çözülmesi

Avrupalı Gezginlerin Keşfi

Behistun Yazıtları, Orta Çağ boyunca unutulmuş ve yerel halk arasında efsanelere konu olmuştur. Ancak 17. yüzyılda Avrupalı gezginler, bu gizemli yazıtlarla ilgilenmeye başladı. İngiliz gezgin Robert Sherley, 1598 yılında Behistun’daki yazıtları rapor etti. 18. yüzyılda Fransız gezgin Cornelis de Bruijn, yazıtların çizimlerini yaptı ve Avrupa’ya taşıdı.

Henry Rawlinson ve Çözümleme Süreci

Behistun Yazıtları’nın tam olarak anlaşılmasını sağlayan kişi İngiliz subay ve dilbilimci Henry Rawlinson oldu. 1835-1843 yılları arasında Rawlinson, İran’da görev yaparken Behistun Yazıtları’nın bir kopyasını çıkardı.

Rawlinson, Eski Farsça yazıtları çözmek için Büyük Kiros’un Pers İmparatorluğu’nda kullandığı çivi yazısını inceledi. Eski Farsça çivi yazısının çözülmesi, Elamca ve Akadca gibi diğer dillerin de okunmasını sağladı. Bu keşif, Mezopotamya tarihine dair birçok bilinmeyeni aydınlattı.

Dilbilimsel ve Tarihsel Önemi

Çivi Yazısının Çözülmesi

Behistun Yazıtları’nın deşifre edilmesi, Mezopotamya uygarlıklarının anlaşılmasına büyük katkı sağladı. Sümer, Akad ve Babil uygarlıklarına ait çivi yazılı metinlerin okunmasını mümkün kıldı.

Pers Tarihine Katkısı

• Pers İmparatorluğu’nun kuruluş süreci hakkında en güvenilir kaynaktır.
• I. Darius’un hükümdarlığı sırasında yaşanan olayları birinci elden anlatmaktadır.
• İmparatorluğun yönetim anlayışı ve ideolojisini yansıtmaktadır.

Günümüzde Behistun Yazıtları

Behistun Yazıtları, 2006 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır. İran hükümeti ve UNESCO, yazıtların korunması için çeşitli projeler yürütmektedir. Ancak yazıtlar, doğa koşulları ve insan kaynaklı tahribat nedeniyle zarar görmektedir.

Turistler için erişim sağlanan bölgede yazıtların replikaları sergilenmektedir. Orijinal yazıtlar ise dikkatle korunmakta ve restore edilmektedir.

Behistun Yazıtları, Pers İmparatorluğu’nun ve Mezopotamya medeniyetlerinin anlaşılmasında devrim niteliğinde bir keşif olmuştur. I. Darius’un hükümdarlığını ve yönetim anlayışını anlatan bu yazıtlar, tarihin en önemli propaganda metinlerinden biridir. Ayrıca, çivi yazısının çözülmesine büyük katkı sağlayarak, antik dillerin anlaşılmasını mümkün kılmıştır.

Bugün Behistun Yazıtları, sadece İran’ın değil, tüm insanlık tarihinin önemli bir parçası olarak kabul edilmektedir. Yazıtlar, hem tarihi hem de dilbilimsel açıdan paha biçilemez bir değere sahiptir.